Autyzm u dzieci - pierwsze objawy. Jak rozpoznać symptomy ASD?

Jako rodzic chcesz dla swojego dziecka wszystkiego, co najlepsze. Obserwujesz jego rozwój, cieszysz się z każdego nowego osiągnięcia i troszczysz się o jego przyszłość. Czasami jednak możesz zauważyć zachowania, które wydają się nietypowe lub niepokojące. Jednym z obszarów, który budzi coraz więcej pytań wśród rodziców, jest autyzm i jego wczesne objawy. W tym obszernym artykule przedstawimy wszystko, co powinieneś wiedzieć o pierwszych symptomach autyzmu u dzieci.

Czym jest autyzm i jak często występuje?

Autyzm, czyli zaburzenie ze spektrum autyzmu (ASD - Autism Spectrum Disorder), jest złożonym zaburzeniem neurorozwojowym, które wpływa na sposób, w jaki dziecko postrzega świat i wchodzi w interakcje z otoczeniem. Według najnowszych badań autyzm dotyka około 1 na 100 dzieci.

Dlaczego mówimy o "spektrum" autyzmu?

Określenie "spektrum" nie jest przypadkowe — pokazuje, że autyzm może przejawiać się na wiele różnych sposobów i z różnym nasileniem. To tak, jakbyśmy mieli do czynienia z tęczą różnorodnych zachowań i objawów, gdzie każde dziecko może prezentować inny ich zestaw. Niektóre dzieci mogą mieć tylko niewielkie trudności w pewnych obszarach, podczas gdy inne potrzebują znacznego wsparcia w codziennym funkcjonowaniu.

Kluczowe obszary wpływu autyzmu:

1. Postrzeganie świata:

• Odmienne przetwarzanie bodźców zmysłowych

• Szczególna wrażliwość na dźwięki, światło czy dotyk

• Inne rozumienie sytuacji społecznych

• Specyficzny sposób organizacji informacji

2. Komunikacja:

• Rozwój mowy może być opóźniony lub nietypowy

• Trudności w rozumieniu gestów i mimiki

• Problemy z wyrażaniem potrzeb

• Nietypowy sposób prowadzenia rozmowy

3. Relacje społeczne:

• Trudności w nawiązywaniu kontaktów z rówieśnikami

• Inne rozumienie zasad społecznych

• Problemy z odczytywaniem emocji innych osób

• Specyficzny sposób okazywania uczuć

Pierwsze oznaki autyzmu u niemowląt (0-12 miesięcy)

Wczesne rozpoznanie objawów autyzmu ma kluczowe znaczenie dla rozwoju dziecka. Jest to możliwe dzięki temu, że mózg małego człowieka w pierwszych latach życia charakteryzuje się niezwykłą plastycznością — oznacza to, że pod wpływem odpowiednich oddziaływań terapeutycznych może tworzyć nowe połączenia nerwowe i adaptować się do wyzwań.

Okres 0-6 miesięcy

W pierwszym półroczu życia dziecka możemy zaobserwować następujące sygnały ostrzegawcze:

1. Nietypowy kontakt wzrokowy:

• Dziecko unika patrzenia w oczy lub robi to bardzo krótko

• Podczas karmienia nie patrzy na twarz mamy

• Wzrok wydaje się "przenikający" lub "nieobecny"

• Nie śledzi wzrokiem poruszających się obiektów

• Może patrzeć na twarze jak na zwykłe przedmioty, bez szczególnego zainteresowania

2. Zaburzenia w obszarze emocji i mimiki:

• Brak "uśmiechu społecznego" (który powinien pojawić się około 2-3 miesiąca życia)

• Twarz dziecka wydaje się mało ekspresyjna

• Trudno odczytać emocje dziecka

• Nie odpowiada uśmiechem na uśmiech rodzica

• Może wydawać się stale "obojętne" lub przeciwnie - stale uśmiechnięte, niezależnie od sytuacji

3. Reakcje na bodźce społeczne:

• Brak lub ograniczone reakcje na głos mamy

• Nietypowe reakcje na dźwięki z otoczenia

• Może bardziej interesować się dźwiękami mechanicznymi (np. pracująca pralka) niż ludzkim głosem

• Nie reaguje na próby nawiązania kontaktu

• Może nie lubić być branym na ręce

Okres 6-12 miesięcy

Ten okres jest szczególnie ważny w kontekście rozwoju społecznego i komunikacyjnego dziecka. Oto, na co należy zwrócić uwagę:

1. Komunikacja:

• Brak lub ograniczone gaworzenie

• Jeśli dziecko gaworzy, dźwięki mogą być monotonne i pozbawione melodii

• Nie naśladuje dźwięków wydawanych przez rodziców

• Może nie reagować na własne imię

• Brak prób komunikowania swoich potrzeb w sposób niewerbalny

2. Wspólna uwaga i interakcje:

• Nie podąża wzrokiem za wskazywanym przedmiotem

• Nie pokazuje palcem interesujących go rzeczy

• Nie przynosi zabawek, aby się nimi pochwalić

• Może używać ręki rodzica jako "narzędzia" do sięgania po przedmioty

• Brak lub ograniczone zabawy typu "a kuku"

3. Zachowania społeczne:

• Może nie wykazywać lęku przed obcymi (około 8-9 miesiąca)

• Nie wyciąga rączek, gdy rodzic chce je wziąć na ręce

• Może nie przytulać się spontanicznie

• Brak naśladowania prostych gestów (np. "pa pa")

• Może nie reagować na emocje innych osób

4. Specyficzne wzorce zachowań:

• Może wykazywać szczególne zainteresowanie światłem lub ruchomymi przedmiotami

• Długotrwałe wpatrywanie się w jeden punkt lub przedmiot

• Może preferować samotną zabawę

• Nietypowe układanie zabawek (np. w równe rzędy)

• Może wykazywać pierwsze stereotypie ruchowe

Objawy autyzmu u dzieci w wieku 1-3 lat

Ten okres rozwojowy jest szczególnie istotny w kontekście diagnozy autyzmu, ponieważ wiele charakterystycznych objawów staje się wyraźnie widocznych. Rodzice często w tym czasie zaczynają intensywniej poszukiwać odpowiedzi na pytanie, czy rozwój ich dziecka przebiega prawidłowo. Przyjrzyjmy się szczegółowo poszczególnym obszarom, które mogą budzić niepokój.

Zaburzenia komunikacji

W tym okresie różnice w rozwoju komunikacji między dziećmi z autyzmem a ich rówieśnikami stają się coraz bardziej widoczne. Warto przyjrzeć się temu obszarowi szczególnie uważnie, ponieważ sposób komunikowania się dziecka może być jednym z pierwszych sygnałów ostrzegawczych.

1. Rozwój mowy:

• Całkowity brak mowy lub znaczne opóźnienie jej rozwoju

• Charakterystyczna jest utrata wcześniej nabytych umiejętności językowych (regres) - dziecko przestaje używać słów, które wcześniej wypowiadało

• Występowanie echolalii bezpośredniej (natychmiastowe powtarzanie usłyszanych słów)

• Echolalia odroczona (powtarzanie fragmentów filmów, reklam, często w nieadekwatnych sytuacjach)

• Nietypowa intonacja - głos może być monotonny lub mechaniczny

• Mówienie o sobie w trzeciej osobie (np. "Jaś chce pić" zamiast "ja chcę pić")

• Trudności z używaniem i rozumieniem zaimków osobowych

Co ważne, nawet jeśli dziecko posiada bogaty zasób słów, może mieć problem z ich funkcjonalnym wykorzystaniem. Może znać i wypowiadać skomplikowane słowa związane z jego szczególnymi zainteresowaniami, ale nie potrafić poprosić o podstawowe rzeczy czy wyrazić swoich potrzeb.

2. Rozumienie mowy:

• Znaczące trudności ze zrozumieniem prostych poleceń

• Dosłowne rozumienie wypowiedzi (problemy ze zrozumieniem żartów, przenośni, ironii)

• Trudności z rozumieniem gestów i mimiki towarzyszących wypowiedziom

• Brak reakcji na komunikaty niewerbalne

• Problemy z rozumieniem kontekstu sytuacyjnego

• Może sprawiać wrażenie, jakby "żyło we własnym świecie"

• Trudności w rozumieniu pytań i udzielaniu adekwatnych odpowiedzi

3. Komunikacja niewerbalna:

• Ograniczone wykorzystanie gestów w komunikacji

• Brak wskazywania palcem interesujących przedmiotów czy zjawisk

• Trudności w wyrażaniu potrzeb w sposób niewerbalny

• Nieadekwatna mimika do sytuacji lub jej całkowity brak

• Używanie ręki dorosłego jako narzędzia do osiągnięcia celu

• Brak naśladowania gestów i ekspresji innych osób

• Trudności w przekazywaniu emocji poprzez mimikę i gesty

Warto zwrócić uwagę na to, że dziecko z autyzmem może mieć własny, specyficzny sposób komunikowania się z otoczeniem. Może to być system gestów zrozumiałych tylko dla najbliższych lub nietypowe sposoby wyrażania potrzeb. Na przykład, zamiast poprosić o picie, może przynosić pusty kubek lub prowadzić rodzica do lodówki.

Trudności w relacjach społecznych

W wieku 1-3 lat różnice w rozwoju społecznym stają się coraz bardziej widoczne. Jest to okres, gdy dzieci typowo rozwijające się aktywnie poszukują kontaktu z innymi i uczą się podstawowych umiejętności społecznych. U dzieci z autyzmem ten obszar rozwoju przedstawia się zupełnie inaczej.

1. Interakcje z rówieśnikami:

To, co szczególnie niepokoi rodziców, to sposób, w jaki ich dziecko funkcjonuje w grupie rówieśniczej. Możemy zaobserwować:

• Brak spontanicznego zainteresowania innymi dziećmi

• Trudności w nawiązywaniu kontaktów — dziecko może sprawiać wrażenie, jakby nie wiedziało "jak" bawić się z innymi

• Wyraźne preferowanie samotnej zabawy, nawet gdy inne dzieci są w pobliżu

• Nieumiejętność włączania się do zabaw grupowych

• Brak rozumienia niepisanych zasad społecznych

• Trudności w dzieleniu się zabawkami

• Może nie reagować, gdy inne dzieci płaczą lub się śmieją

Warto zauważyć, że dziecko z autyzmem może być zainteresowane obecnością innych dzieci, ale nie potrafi nawiązać z nimi właściwej interakcji. Może na przykład obserwować je z boku lub naśladować ich zachowanie z opóźnieniem.

2. Specyfika zabawy:

Sposób, w jaki dziecko się bawi, może być jednym z najbardziej charakterystycznych wskaźników autyzmu. Obserwujemy:

• Brak lub ograniczona zabawa "na niby" (udawana)

• Nietypowy sposób wykorzystania zabawek (np. układanie ich w rzędy zamiast funkcjonalnej zabawy)

• Koncentracja na pojedynczych elementach zabawek (np. kręcenie kółkiem samochodzika)

• Uporczywe układanie przedmiotów w określony sposób

• Trudności w zabawie symbolicznej (np. udawanie, że klocek jest telefonem)

• Powtarzalne schematy zabaw

• Brak kreatywności w zabawie

Przykładowo, dziecko może godzinami układać samochodziki w idealnie równym rzędzie, ale nie będzie udawać, że jedzie nimi do sklepu czy parkuje je w garażu.

3. Reakcje emocjonalne:

Ten obszar często budzi szczególny niepokój rodziców, ponieważ dotyczy fundamentalnych aspektów relacji z dzieckiem:

• Znaczące trudności w rozpoznawaniu emocji innych osób

• Nieadekwatne reakcje emocjonalne do sytuacji

• Problemy z wyrażaniem własnych emocji w zrozumiały sposób

• Nagłe wybuchy złości lub śmiechu bez widocznej przyczyny

• Brak lub ograniczona zdolność do empatii

• Trudności w regulacji własnych emocji

• Może nie szukać pocieszenia, gdy jest smutne lub zranione

Ważne jest zrozumienie, że dziecko z autyzmem odczuwa emocje, ale może mieć problem z ich wyrażaniem i rozumieniem u innych. To tak, jakby mówiło innym "językiem emocjonalnym" niż większość ludzi.

4. Przywiązanie i bliskość:

W tym obszarze możemy zaobserwować:

• Nietypowy sposób okazywania przywiązania

• Może nie odpowiadać na przytulanie lub robić to mechanicznie

• Trudności w dostosowywaniu się do zmian opiekuna

• Może nie wykazywać tęsknoty za rodzicami podczas rozstania

• Specyficzny sposób szukania bliskości (np. tylko w określonych sytuacjach)

• Może preferować kontakt fizyczny na własnych warunkach

Charakterystyczne zachowania i wzorce aktywności

W wieku 1-3 lat u dzieci z autyzmem możemy zaobserwować szereg charakterystycznych zachowań, które wyraźnie odróżniają je od rówieśników. Te wzorce zachowań często są źródłem największego niepokoju rodziców i najbliższego otoczenia.

1. Stereotypie ruchowe:

Stereotypie są jednym z najbardziej charakterystycznych objawów autyzmu. Są to powtarzalne, rytmiczne ruchy, które dziecko wykonuje bez wyraźnego celu:

• Trzepotanie rękami (flapping) - szczególnie widoczne w momentach podekscytowania

• Kołysanie się do przodu i do tyłu

• Chodzenie na palcach

• Kręcenie się wokół własnej osi

• Powtarzalne ruchy palców przed oczami

• Specyficzne układanie dłoni

• Podskakiwanie w miejscu

Te zachowania często nasilają się w sytuacjach stresu, podekscytowania lub gdy dziecko jest zmęczone. Mogą też pełnić funkcję uspokajającą lub stanowić formę autostymulacji.

2. Przywiązanie do rutyny:

Niektóre dzieci z autyzmem wykazują silną potrzebę niezmienności w swoim otoczeniu i codziennych czynnościach:

• Sztywne trzymanie się określonych schematów dnia

• Trudności z adaptacją do najmniejszych zmian w rutynie

• Specyficzne rytuały przy wykonywaniu codziennych czynności

• Silne reakcje emocjonalne na zmiany w otoczeniu

• Przywiązanie do konkretnych przedmiotów

• Określona kolejność wykonywania czynności

• Trudności z przerwaniem rozpoczętej aktywności

Przykładowo, dziecko może reagować silnym niepokojem, gdy zmieni się trasa do przedszkola lub gdy ulubiony kubeczek zostanie zastąpiony innym.

3. Szczególna wrażliwość sensoryczna:

Dzieci ze spektrum autyzmu często wykazują nietypowe reakcje na bodźce zmysłowe:

Nadwrażliwość:

• Zatykanie uszu w reakcji na określone dźwięki

• Unikanie jasnego światła

• Niechęć do dotykania niektórych faktur

• Reagowanie paniką na określone zapachy

• Wybredność w jedzeniu związana z konsystencją potraw

Niedowrażliwość:

• Brak reakcji na ból

• Brak reakcji na wysoką lub niską temperaturę

• Wkładanie przedmiotów do ust

• Fascynacja określonymi bodźcami (np. światłem, ruchem)

• Poszukiwanie mocnych wrażeń sensorycznych

4. Szczególne zainteresowania:

U dzieci z autyzmem możemy obserwować:

• Intensywne zainteresowanie wybranymi tematami lub przedmiotami

• Niezwykłą pamięć do szczegółów w obszarze zainteresowań

• Powtarzanie tych samych aktywności

• Kolekcjonowanie określonych przedmiotów

• Fascynację nietypowymi aspektami zabawek (np. etykietkami)

• Uporczywe powracanie do wybranego tematu

• Trudności z przełączeniem uwagi na inne aktywności

Na przykład, dziecko może wykazywać niezwykłe zainteresowanie numerami autobusów, znać wszystkie trasy i rozkłady jazdy, ale nie interesować się samą jazdą autobusem czy kontaktem z innymi pasażerami.

Kiedy i jak zgłosić się po pomoc?

Jednym z najtrudniejszych momentów dla rodziców jest podjęcie decyzji o konsultacji ze specjalistą. Wiele osób wstrzymuje się z tym krokiem, mając nadzieję, że niepokojące objawy "same przejdą" lub że dziecko "z tego wyrośnie". Warto jednak pamiętać, że wczesna interwencja ma kluczowe znaczenie dla rozwoju dziecka.

Bezwzględne wskazania do konsultacji

1. W pierwszym roku życia:

• Brak gaworzenia lub bardzo ograniczone wokalizacje

• Nieobecność gestów społecznych (jak machanie "pa pa")

• Brak reakcji na własne imię mimo prawidłowego słuchu

• Brak współdzielenia uwagi z opiekunem

• Wyraźne unikanie kontaktu wzrokowego

• Brak uśmiechu społecznego

2. W drugim roku życia:

• Brak pojedynczych słów do 16 miesiąca życia

• Brak prostych zdań dwuwyrazowych do 24 miesiąca

• Utrata wcześniej nabytych umiejętności językowych

• Brak zabawy "na niby"

• Wyraźne stereotypie ruchowe

• Silne przywiązanie do rutyny i nietypowych przedmiotów

3. W trzecim roku życia:

• Ograniczony zasób słów

• Brak zdań wielowyrazowych

• Echolalia jako główna forma komunikacji

• Wyraźne trudności w kontaktach z rówieśnikami

• Brak zainteresowania zabawą z innymi dziećmi

• Nasilone zachowania stereotypowe

Proces diagnostyczny

1. Pierwsze kroki:

Rozpoczęcie procesu diagnostycznego może wydawać się przytłaczające, dlatego warto wiedzieć, od czego zacząć:

• Konsultacja z pediatrą - to często pierwszy specjalista, który może zauważyć niepokojące objawy

• Wizyta w poradni psychologiczno-pedagogicznej

• Konsultacja z psychologiem dziecięcym

• Możliwe skierowanie do psychiatry dziecięcego

2. Elementy diagnozy:

Diagnoza autyzmu to proces wieloetapowy, który obejmuje:

• Szczegółowy wywiad z rodzicami

• Obserwację dziecka w różnych sytuacjach

• Badania psychologiczne

• Ocenę rozwoju mowy

• Badanie procesów integracji sensorycznej

• Wykluczenie innych zaburzeń rozwojowych

3. Narzędzia diagnostyczne:

W procesie diagnostycznym wykorzystuje się różne narzędzia:

• Test ADOS-2 (złoty standard w diagnostyce autyzmu)

• Wywiad ADI-R

• Skale rozwojowe

• Kwestionariusze dla rodziców

• Testy przesiewowe (np. M-CHAT)

Gdzie szukać pomocy?

1. Placówki specjalistyczne:

• Poradnie psychologiczno-pedagogiczne

• Ośrodki wczesnej interwencji

• Centra terapii autyzmu (np. https://centrum-terapii.pl/) 

• Poradnie zdrowia psychicznego dla dzieci

• Specjalistyczne ośrodki diagnostyczno-terapeutyczne

Wsparcie i terapia dziecka z autyzmem

Po otrzymaniu diagnozy kluczowe jest rozpoczęcie odpowiedniej terapii. Warto pamiętać, że wczesna interwencja terapeutyczna może znacząco wpłynąć na rozwój dziecka, wykorzystując naturalną plastyczność mózgu w pierwszych latach życia.

Rola rodziców w terapii

1. Codzienne wsparcie rozwoju:

Rodzice odgrywają kluczową rolę w terapii poprzez:

• Konsekwentne stosowanie zaleceń terapeutycznych

• Tworzenie odpowiedniego środowiska rozwoju

• Wspieranie komunikacji

• Celebrowanie małych sukcesów

• Dostosowanie wymagań do możliwości dziecka

2. Organizacja dnia:

Właściwa organizacja codziennych aktywności jest bardzo ważna:

• Ustalenie stałego rytmu dnia

• Przygotowanie dziecka na zmiany

• Tworzenie przewidywalnego środowiska

• Wprowadzanie nowych elementów w bezpieczny sposób

• Dbanie o odpowiednią ilość odpoczynku

3. Wsparcie komunikacji:

Rodzice mogą wspierać rozwój komunikacji poprzez:

• Używanie prostych, jasnych komunikatów

• Dawanie dziecku czasu na odpowiedź

• Wspieranie komunikacji alternatywnej

• Modelowanie prawidłowej mowy

• Reagowanie na wszystkie próby komunikacji

Perspektywy rozwojowe

1. Możliwości rozwoju:

Warto pamiętać, że autyzm nie jest wyrokiem:

• Każde dziecko ma swój indywidualny potencjał

• Wczesna terapia może znacząco poprawić funkcjonowanie

• Wiele osób z autyzmem prowadzi samodzielne życie

• Niektóre osoby rozwijają wyjątkowe zdolności

2. Czynniki wspierające rozwój:

Na pozytywne rokowania wpływają:

• Wczesne rozpoczęcie terapii

• Intensywność oddziaływań terapeutycznych

• Zaangażowanie rodziny

• Kompleksowe wsparcie

• Indywidualne podejście do dziecka

Praktyczne wskazówki dla rodziców

Rodzice dzieci z autyzmem często czują się zagubieni, szczególnie na początku drogi. Oto praktyczne wskazówki, które mogą pomóc w codziennym funkcjonowaniu i wspieraniu rozwoju dziecka.

Codzienne strategie

1. Organizacja przestrzeni:

• Stworzenie uporządkowanego otoczenia

• Ograniczenie nadmiaru bodźców sensorycznych

• Wydzielenie osobnych miejsc do różnych aktywności

• Oznaczenie przestrzeni w sposób zrozumiały dla dziecka

• Stworzenie "bezpiecznej przystani" - miejsca wyciszenia

2. Komunikacja w domu:

• Używanie prostych, konkretnych komunikatów

• Wspieranie słów gestami lub obrazkami

• Dawanie dziecku czasu na przetworzenie informacji

• Unikanie wieloznaczności i przenośni

• Potwierdzanie zrozumienia przekazu

3. Rutyna dzienna:

• Ustalenie przewidywalnego planu dnia

• Wykorzystanie wizualnych planów aktywności

• Przygotowanie dziecka na nadchodzące zmiany

• Stopniowe wprowadzanie nowych elementów

• Elastyczne podejście do nieprzewidzianych sytuacji

Wspieranie rozwoju społecznego

1. Budowanie relacji:

• Podążanie za zainteresowaniami dziecka

• Tworzenie okazji do wspólnej zabawy

• Nagradzanie prób kontaktu społecznego

• Modelowanie prawidłowych zachowań społecznych

• Stopniowe rozszerzanie kręgu społecznego

2. Rozwijanie umiejętności społecznych:

• Uczenie podstawowych zasad interakcji

• Ćwiczenie naprzemienności w kontakcie

• Wspieranie kontaktów z rówieśnikami

• Tłumaczenie sytuacji społecznych

• Budowanie pewności siebie w kontaktach

Najczęściej zadawane pytania (FAQ)

1. Czy autyzm można wyleczyć? Autyzm nie jest chorobą, którą można wyleczyć, ale odpowiednia terapia może znacząco poprawić funkcjonowanie osoby z ASD. Wiele osób z autyzmem prowadzi samodzielne i satysfakcjonujące życie.

2. Czy szczepienia powodują autyzm? Nie ma żadnych naukowych dowodów potwierdzających związek między szczepieniami a autyzmem. Jest to mit, który został wielokrotnie obalony przez badania naukowe.

3. Jakie są perspektywy dla dziecka z autyzmem? Perspektywy są bardzo indywidualne i zależą od wielu czynników, w tym od wczesności diagnozy i intensywności terapii. Wiele osób z autyzmem kończy studia, podejmuje pracę i zakłada rodziny.

Podsumowanie

Autyzm jest złożonym zaburzeniem, które wpływa na wiele aspektów rozwoju dziecka. Kluczowe znaczenie ma:

• Wczesne rozpoznanie objawów

• Szybkie rozpoczęcie odpowiedniej terapii

• Kompleksowe wsparcie rozwoju

• Zaangażowanie całej rodziny

• Cierpliwość i konsekwencja w działaniu

Gdzie szukać dodatkowej pomocy?

1. Wsparcie instytucjonalne:

• Poradnie psychologiczno-pedagogiczne (https://centrum-terapii.pl) 

• Ośrodki wczesnej interwencji

• Fundacje i stowarzyszenia (https://autyzm.org.pl) 

• Grupy wsparcia dla rodziców

• Specjalistyczne placówki terapeutyczne (https://autyzm-przedszkole.pl, https://autyzm-szkola.pl) 

2. Źródła wiedzy:

• Literatura specjalistyczna

• Portale internetowe poświęcone autyzmu

• Konferencje i szkolenia

• Konsultacje ze specjalistami

• Doświadczenia innych rodziców

Pamiętaj, że nie jesteś sam w tej drodze. Istnieje wiele form wsparcia i pomocy dla rodzin dzieci z autyzmem. Najważniejsze to nie zwlekać z poszukiwaniem pomocy, gdy zauważymy niepokojące objawy.

Artykuł ma charakter informacyjny i nie zastępuje konsultacji ze specjalistą. W przypadku niepokojących objawów zawsze należy skonsultować się z lekarzem lub psychologiem.